ابن‌عبدک ابواحمد محمد بن علی جرجانیاِبْنِ عَبْدَک، ابواحمد محمد بن علی بن عبدک جرجانی (د بعد از ۳۶۰ق/۹۷۱م)، متکلم و محدث شیعی. می‌باشد. ۱ - وجه تسمیهنسبت عبدکی نیز که به وی داده شده به جهت انتساب وی به نیایش عبدک - که نامش عبدالکریم بوده - می‌باشد. ۲ - زندگیتاریخ دقیق ولادت ابن عبدک دانسته نیست، تنها می‌دانیم که از محمد بن داوود اصفهانی (د ۲۹۷ق)، بهره برده است. [۱]
حسکانی، عبیدالله، شواهد التنزیل، ج۱، ص۹۴، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
ابن عبدک در جرجان وطن داشته و در همان‌جا نیز وفات کرده است. [۲]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۹، ص۱۸۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
ابن عبدک مدتی نیز در نیشابور مقیم بوده و در آنجا حاکم نیشابوری محضر وی را درک کرده است [۳]
خلیفه نیشابوری، احمد، تلخیص تاریخ نیشابور حاکم، ص۱۰۸، به کوشش بهمن کریمی، تهران، ۱۳۳۹ش.
[۴]
سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، ج۱، ص۴۵۱، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
[۵]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۹، ص۱۸۵،حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
و نیز می‌دانیم که ابن عبدک پیش از ۳۱۴ق. [۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۲۲.
در عسکر مُکْرَم از ابوهاشم جُبائی بهره برده است و در مسیر بازگشت، به اصفهان رفته سپس در بلخ نزد ابوالقاسم بلخی (د ۳۱۷ یا ۳۱۹ق) حاضر شده و از مجلس درس وی استفاده کرده است. [۷]
قاضی عبدالجبار بن احمد، «طبقات المعتزله»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ج۱، ص۳۲۳، به کوشش فؤاد سید، تونس/الجزائر، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۸]
قاضی عبدالجبار بن احمد، «طبقات المعتزله»، ج۱، ص۳۳۱، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فؤاد سید، تونس/الجزائر، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۹]
ابن مرتضی، احمد، باب ذکر المعتزله من کتاب المنیة و الامل، ص۶۵، به کوشش آرنولد، حیدرآباد دکن، ۱۳۱۶ق.
بنابر نقل قاضی عبدالجبار، [۱۰]
قاضی عبدالجبار بن احمد، «طبقات المعتزله»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ج۱، ص۳۳۱، به کوشش فؤاد سید، تونس/الجزائر، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
ابوالقاسم در برخورد با ابن عبدک، بسیاری از اشکالاتی را که وی بر گفتارش وارد می‌کرده، می‌پذیرفته و از رأی خود عدول می‌نموده است. از سوی دیگر چنانکه از نامه ابوالقاسم بلخی به ابوسهل محمد بن عبدالله برمی‌آید، می‌توان دریافت که ابن عبدک در تحصیل کلام بسیار موفق بوده است. در این نامه ابوالقاسم بلخی از ملاقات با جوانی، مشهور به ابن عبدک سخن گفته و تصریح کرده که کسی را آشناتر از او به زوایا و دقایق علم کلام ندیده است. [۱۱]
ابن مرتضی، احمد، باب ذکر المعتزله من کتاب المنیة و الامل، ص۶۵، به کوشش آرنولد، حیدرآباد دکن، ۱۳۱۶ق.
از مجموع آنچه گفته شد، چنین برمی‌آید که ابن عبدک با اندیشه‌های کلامی دو مکتب معتزلی بصره و بغداد آشنا بوده است.۳ - مذهباز نسبت شیعی که به وی داده شده [۱۲]
سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، ج۱، ص۴۵۱، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
[۱۳]
ابن قیسرانی، محمد، الانساب المتفقة، ج۱، ص۸۴ - ۸۵، به کوشش دیونگ، لیدن، ۱۸۶۵م.
[۱۴]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۸، ص۲۴۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
و نیز از اینکه حاکم نیشابوری [۱۵]
ابن جوزی، عبدالرحمان، الموضوعات، ج۱، ص۳۴۷- ۳۴۸، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۶ق.
[۱۶]
سیوطی، اللالی المصنوعة، ج۱، ص۳۲۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و به تبع وی برخی رجال شناسان [۱۷]
ابن قیسرانی، محمد، الانساب المتفقة، ج۱، ص۸۴ - ۸۵، به کوشش دیونگ، لیدن، ۱۸۶۵م.
[۱۸]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۸، ص۲۴۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
[۱۹]
ابن نقطه، محمد، استدراک، ج۱، ص۵۱۹، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
وی را بزرگ و رهبر شیعیان در جرجان دانسته و از او با تعبیر «امام اهل التشیع فی عصره» یاد کرده‌اند، در اینکه وی بر مذهب تشیع بوده و در میان شیعیان جرجان منزلت خاصی داشته است، شکی نیست، اما اینکه وی به درستی پیرو کدام یک از فرق شیعه بوده، شناخته نیست. البته از برخی اطلاعاتی که درباره او رسیده، می‌توان به بعضی از گرایش‌های او پی برد.نجاشی که کنیه وی را شاید به جهت داشتن فرزندی به نام جعفر ، ابوجعفر ثبت کرده، تصریح بر امامی بودن او دارد و ضمن ایکه ازابن عبدک به عنوان فقیه و متکلم یاد کرده، او را «جلیل القدر» خوانده است طوسی نیز در الفهرست [۲۲]
طوسی، محمد، الفهرست، ص۱۹۳-۱۹۴، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
از او نام برده و وی را از بزرگان متکلمان امامیه به شمار آورده است. [۲۳]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۱۴۳، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
با بررسی متن روایات ابوطالب حسنی - یکی از شاگردان ابن عبدک - از وی، می‌توان احتمال داد که او به برخی افکار زیدیه تمایل داشته است. از آن میان روایاتی در تأیید وعید و منزلة بین المنزلتین و روایت درباره امام زین‌العابدین (ع) که با اعتقادات امامیه درباره عصمت امام سازگار نمی‌باشد، قابل اشاره است. [۲۴]
ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، ص۱۰۲، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۲۵]
ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، ص۳۱۶، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۲۶]
ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، ص۴۰۳-۴۰۴، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
همچنین نقل دو حکایت در ستایش محمد بن زید داعی و امامت ناصر کبیر ( [[اطروش) توسط ابن عبدک، نظر وی را نسبت به زیدیه و امامان زیدی نشان می‌دهد. [۲۷]
ابوطالب حسنی، یحیی، «الافادة فی تاریخ الائمة السادة»، اخبار الائمة الزیدیة، ج۱، ص۸۷، به کوشش مادلونگ، بیروت، ۱۹۸۷م.
[۲۸]
ابن کرامه حشمی، محسّن، «جلاء الابصار»، اخبار ائمة الزیدیة، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش مادلونگ، بیروت، ۱۹۸۷م.
جمع‌بندی مطلب را باید در گفتار قاضی عبدالجبار جست‌وجو کرد که می‌گوید: ابن عبدک در زمینه امامت دچار خلط بوده و نظر ثابتی نداشته است. [۲۹]
قاضی عبدالجبار بن احمد، «طبقات المعتزله»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ج۱، ص۳۳۱، به کوشش فؤاد سید، تونس/الجزائر، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
در دیگر مباحث کلامی جز امامت، می‌توان گفت وی بیشتر به جانب افکار اعتزالی گرایش داشته است، چنانکه به عنوان نمونه در مسأله وعید که اعتقاد به آن مخالف با قول مشهور امامیه بوده [۳۱]
مفید، محمد، اوائل المقالات، ج۱، ص۵۳، به کوشش زنجانی و چرندابی، تبریز، ۱۳۷۱ق.
[۳۲]
سید مرتضی، علی، «جوابات المسائل الرازیة»، رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش احمد حسینی و مهدی رجائی، قم، ۱۴۰۵ق.
شیخ طوسی او را همچون ابومنصور صرّام قائل به وعید شمرده است. [۳۳]
طوسی، محمد، الفهرست، ص۱۹۳-۱۹۴، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
۴ - اساتیداز مشایخ ابن عبدک جز کسانی که پیش از این از آنان یاد شد، می‌توان از محمد بن یزداد جرجانی، عمران بن موسی بن مجاشع جرجانی، ابوجعفر محمد بن جعفر موسوی، اسحاق بن عباس بن اسحاق بن موسی بن جعفر (ع)، علی بن یحیی آملی، محمد بن موسی رصاصی، ابوسعید عبدالرحمان بن سلیمان نقّاش، عبدان جوالیقی، جعفر بن علی جابری نیز نام برد. [۳۴]
ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، ج۱، ص۵۲، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۳۵]
ابوطالب حسنی، تیسیر المطالب، یحیی، ج۱، ص۱۰۲، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۳۶]
ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، ج۱، ص۱۴۱، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۳۷]
ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، ج۱، ص۱۴۸، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۳۸]
ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، ج۱، ص۱۷۰، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۳۹]
ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، ج۱، ص۱۷۳، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۴۰]
ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، ج۱، ص۱۷۹، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
[۴۱]
سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، ص۴۵۱، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
[۴۲]
ابن قیسرانی، محمد، الانساب المتفقة، ج۱، ص۸۴ - ۸۵، به کوشش دیونگ، لیدن، ۱۸۶۵م.
۵ - شاگرداناز میان کسانی که از وی روایت کرده‌اند، ابن بشت خزفی، ابومنصور حسینی و بشر بن محمد خطیب میهنی را می‌توان نام برد. [۴۳]
حسکانی، عبیدالله، شواهد التنزیل، ج۱، ص۹۳-۹۴، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
[۴۴]
فارسی، عبدالغافر، تاریخ نیسابور (انتخاب صریفینی)، ج۱، ص۳۴، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
[۴۵]
فارسی، عبدالغافر، تاریخ نیسابور (انتخاب صریفینی)، ج۱، ص۲۴۵، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
۶ - وثاقتاز نظر رجالی، حاکم نیشابوری بدون هیچ‌گونه توثیقی صرفاً ابن عبدک را به عقل و کمال و حسن نظر وصف کرده است. [۴۶]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۹، ص۱۸۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
درعین حال ابن جوزی [۴۷]
ابن جوزی، عبدالرحمان، الموضوعات، ج۱، ص۳۴۹، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۶ق.
و به تبع وی سیوطی [۴۸]
سیوطی، اللا¸لی المصنوعة، ج۱، ص۳۲۷- ۳۲۸، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
وی را متهم دانسته و حدیث او را از موضوعات شمرده‌اند، امّا نجاشی و طوسی [۵۰]
طوسی، محمد، الفهرست، ص۱۹۳-۱۹۴، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
تنها وی را مدح کرده‌اند، در برخی منابع [۵۱]
ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، ص۶۴، بغداد، ۱۹۶۲م.
[۵۲]
غزّی، تقی‌الدین، الطبقات السنیة، ص۷۹۴، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
بین ابن عبدک و ابومحمد ابن عبدک (د ۳۴۷ق) که از فقهای حنفی مذهب بوده [۵۳]
تنوخی، محسّن، نشوار المحاضرة، ج۳، ص۵۳، به کوشش عبود شالجی، بیروت، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۵۴]
صمیری، حسین، اخبار ابی حنیفه و اصحابه، ص۱۶۳- ۱۶۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۵۵]
ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، ص۱۴۹، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
[۵۶]
ابن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۲، ص۲۶۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
خلط شده و این دو، یکی پنداشته شده‌اند.ابن ابی الوفاء، ابن عبدک را نیز در شمار حنفیان آورده است. [۵۷]
ابن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۲، ص۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
اگرچه در سده ۴ق/۱۰م مذهب بیشتر مردم جرجان، حنفی بوده و شاید از این رو، ابن عبدک از برخی از بزرگان حنفی همچون علی بن موسی قمی استماع حدیث کرده است [۵۹]
ابن جوزی، عبدالرحمان، الموضوعات، ج۱، ص۳۴۸، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۶ق.
[۶۰]
صمیری، حسین، اخبار ابی حنیفه و اصحابه، ص۱۵۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
، لیکن آنچه از عقاید ابن عبدک می‌دانیم، به هیچ وجه حنفی بودن او را ثابت نمی‌کند، برخی همچون ابن قیسرانی [۶۱]
ابن قیسرانی، محمد، الانساب المتفقة، ج۱، ص۸۵، به کوشش دیونگ، لیدن، ۱۸۶۵م.
و سمعانی [۶۲]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۸، ص۲۴۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
[۶۳]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۹، ص۱۸۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
جدّ وی را نیز از شاگردان محمد بن حسن شیبانی دانسته‌اند، امّا با توجه به تاریخ درگذشت شیبانی (۱۸۹ق) و ابن عبدک، این مطلب صحیح به نظر نمی‌رسد. احتمالاً این اشتباه ناشی از خلط میان عبدالکریم جدّ وی و عبدالکریم بن عبیدالله جرجانی است که سرخسی [۶۴]
سرخسی، شمس‌الدین، المبسوط، ج۱۶، ص۱۶۲، قاهره، مطبعةالسعادة.
و خوارزمی [۶۵]
خوارزمی، محمد، جامع مسانید الامام الاعظیم ج۲، ص۵۱۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
از او یاد کرده‌اند. ۷ - آثاراگرچه در غالب منابع از آثار او سخنی نرفته، ولی در فهارس امامیه چند کتاب به وی نسبت داده شده است که امروزه اثری از آن‌ها در دست نیست. این آثار عبارتند از: ۱. تفسیر القرآن، که نجاشی از آن نام برده، ولی شیخ طوسی [۶۷]
طوسی، محمد، الفهرست، ج۱، ص۱۹۴، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
با اینکه آن را به عظمت و بزرگی ستوده، در مقدمه التبیان [۶۸]
[http://lib.eshia.ir/۱۲۰۱۱/۱/۱/يحتوي طوسی، محمد، التبیان فی تقسیر القرآن، ج۱، ص۱-۲، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
آنجا که تفاسیر مختلف را بر می‌شمارد، از آن یاد نکرده است. ابن شهر آشوب نیز در معالم [۶۹]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۱۴۳، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
این کتاب را در ۱۰ جزء دانسته، ولی در متشابه القرآن که در آن از تفاسیر زیادی بهره برده [۷۰]
ابن شهر آشوب، محمد، منشابه القرآن و مختلفه، ج۱، ص۲۱، تهران، ۱۳۲۸ق.
[۷۱]
ابن شهر آشوب، محمد، منشابه القرآن و مختلفه، ج۲، ص۹۹-۱۰۰، تهران، ۱۳۲۸ق.
از آن سخن نگفته است؛۲. ردیه‌ای بر باطنیه که مسعودی [۷۲]
مسعودی، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۹۵- ۳۹۶، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م.
از آن یاد کرده و شاید همان الرد علی الاسماعیلیه باشد که طوسی [۷۳]
طوسی، محمد، الفهرست، ج۱، ص۱۹۴، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
از آن نام برده است. نکته قابل توجه آن است که گویا این کتاب و مؤلف آن چندان دارای شهرت بوده که مسعودی در التنبیه و الاشراف که در ۳۴۵ق/۹۵۶م تألیف آن را به اتمام رسانیده، از آن یاد کرده است؛۳. الکلام علی الفرقة المثبتة لرؤیةالله تعالی؛ ۴. مطالع الهدایة. [۷۴]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۱۴۳، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
[۷۵]
ابن شهر آشوب، محمد،، مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۱-۱۲، قم، چاپخانه علمیه.
[۷۶]
ابن شهر آشوب، محمد،، مناقب آل ابی طالب، قم، ج۲، ص۶۵، چاپخانه علمیه.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق. (۲) ابن جوزی، عبدالرحمان، الموضوعات، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۶ق. (۳) ابن شهر آشوب، محمد، منشابه القرآن و مختلفه، تهران، ۱۳۲۸ق. (۴) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۵) ابن شهر آشوب، محمد،، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانه علمیه. (۶) ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م. (۷) ابن قیسرانی، محمد، الانساب المتفقة، به کوشش دیونگ، لیدن، ۱۸۶۵م. (۸) ابن کرامه حشمی، محسّن، «جلاء الابصار»، اخبار ائمة الزیدیة، به کوشش مادلونگ، بیروت، ۱۹۸۷م. (۹) ابن مرتضی، احمد، باب ذکر المعتزله من کتاب المنیة و الامل، به کوشش آرنولد، حیدرآباد دکن، ۱۳۱۶ق. (۱۰) ابن ندیم، الفهرست. (۱۱) ابن نقطه، محمد، استدراک، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۱۲) ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم. (۱۳) ابوطالب حسنی، یحیی، «الافادة فی تاریخ الائمة السادة»، اخبار الائمة الزیدیة، به کوشش مادلونگ، بیروت، ۱۹۸۷م. (۱۴) ابوطالب حسنی، یحیی، تیسیر المطالب، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م. (۱۵) تنوخی، محسّن، نشوار المحاضرة، به کوشش عبود شالجی، بیروت، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م. (۱۶) حسکانی، عبیدالله، شواهد التنزیل، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م. (۱۷) خلیفه نیشابوری، احمد، تلخیص تاریخ نیشابور حاکم، به کوشش بهمن کریمی، تهران، ۱۳۳۹ش. (۱۸) خوارزمی، محمد، جامع مسانید الامام الاعظیم، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق. (۱۹) سرخسی، شمس‌الدین، المبسوط، قاهره، مطبعةالسعادة. (۲۰) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م. (۲۱) سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م. (۲۲) سید مرتضی، علی، «جوابات المسائل الرازیة»، رسائل الشریف المرتضی، به کوشش احمد حسینی و مهدی رجائی، قم، ۱۴۰۵ق. (۲۳) سیوطی، اللالی المصنوعة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۴) صمیری، حسین، اخبار ابی حنیفه و اصحابه، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۲۵) طوسی، محمد، التبیان فی تقسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی. (۲۶) طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه. (۲۷) غزّی، تقی‌الدین، الطبقات السنیه، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۲۸) فارسی، عبدالغافر، تاریخ نیسابور (انتخاب صریفینی)، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق. (۲۹) قاضی عبدالجبار بن احمد، «طبقات المعتزله»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فؤاد سید، تونس/الجزائر، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۲۹) مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م. (۳۰) مفید، محمد، اوائل المقالات، به کوشش زنجانی و چرندابی، تبریز، ۱۳۷۱ق. (۳۱) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م. (۳۲) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق حسن انصاری. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن عبدک»، ج۴، ص۱۴۸۱. |